Znane i nieznane zbiory muzealne polskich uniwersytetów [recenzja]

"Thresures Houses of Polish Academic Heritage" – książka, która ukazała się nakładem Wydawnictw Uniwersytetu Warszawskiego przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego – jest dziełem zbiorowym powstałym dzięki środowisku muzealników i historyków nauki skupionych wokół Stowarzyszenia Muzeów Uniwersyteckich.

Zaprezentowano w niej bogactwo – często unikatowych – akademickich kolekcji historycznych i muzealnych w Polsce, w tym również tych z krakowskich uczelni. Wśród nich nie zabrakło miejsca dla muzealiów poświęconych dziedzictwu medycyny.

Obok rozpoznawalnych i od lat obecnych w pejzażu historycznym naszego miasta kolekcji, jak tej znajdującej się w Muzeum Farmacji UJ CM, szerszemu gronu odbiorców przybliżono zbiory mniej znane i często trudno dostępne dla zwiedzających, lub wprost – ze względu na swoją specyfikę – dla nich zamknięte. Czytelnik zyskuje zatem okazję, niekiedy po raz pierwszy, zetknięcia się z przeszłością nauk lekarskich zatrzymaną i przechowaną przez ludzi, którym bliska była i jest tradycja dziedzictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Na kartach Thresures Houses of Polish Academic Heritage odnajdzie wyodrębnione historyczne kolekcje znajdujące się pod opieką Katedry i Zakładu Farmakognozji, Instytutu Stomatologii, Katedry Anatomii, Muzeum Historii Medycyny, czyli Muzeum Wydziału Lekarskiego, Salonu Historii Pielęgniarstwa oraz Katedry Patomorfologii. I nie jest to obraz skończony.

Niemal każda z wchodzących w skład Uniwersytetu Jagiellońskiego - Collegium Medicum jednostek przechowuje rzeczy cenne dla każdego, komu bliska jest pamięć uniwersytetu. Niezwykły zbiór eksponatów związany z historią kryminalistyki przechowywany jest w Katedrze Medycyny Sądowej. Bogate zbiory biblioteczne pomieszczone są w Katedrze Fizjologii oraz I Katedrze Chirurgii. Zespół modeli woskowych prezentujących charakterystyczne zmiany skórne pozostający w zasobach Katedry Dermatologii czy krakowska kolekcja poświęcona historii radiologii także ściśle wiążą się z dziejami uniwersyteckiej medycyny w dzielnicy Wesoła, którą przecina ulica Kopernika – Via Medicorum. Ostatnie lata przynoszą coraz głębszą refleksję nad dziedzictwem pozostawionym przez narody, grupy ludzi, instytucje oraz jednostki – w tym także uniwersytety. Świadomość bogactwa i wieloaspektowości dziedzictwa materialnego i niematerialnego pozwala lepiej zadbać o jego zachowanie dla przyszłych pokoleń. Dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość, w której żyjemy, stawia nas również przed kolejnymi wyzwaniami.

Sprzedaż ponad 9 hektarów gruntów Szpitala Uniwersyteckiego wraz ze znajdującymi się na nich historycznymi budynkami czy trwająca wciąż pandemia COVID-19 zmuszają nas do zastanowienia się nad sposobami promowania i edukowania o skarbach uniwersyteckiego dziedzictwa.

Jednym z rozwiązań, dyskutowanym obecnie w ramach Komisji Rektorskiej ds. Dziedzictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego - Collegium Medicum jest – opracowana przez Katedrę Historii Medycyny UJ CM – koncepcja stworzenia szlaku kulturowego, dla którego przyjęto nazwę „Gościńca Akademickiego”. Szlak ten wyznacza oś przebiegająca na linii od Biblioteki Jagiellońskiej do Ogrodu Botanicznego UJ, która określa trasę główną, lecz nie jedyną. Dlatego też rozwijany stale projekt „Gościńca Akademickiego” nie wyklucza możliwości zobaczenia miejsc związanych z historią Uniwersytetu, a leżących poza główną osią szlaku. Wszak coraz modniejsze i popularniejsze staje się podejście, w którym turyści samodzielnie (z pomocą narzędzi elektronicznych) planują zwiedzanie, korzystając z zaproponowanego im zbioru obiektów. Odpowiednie narzędzia wirtualne (jak chociażby strona internetowa z mapą i planerem) pozwalałyby zainteresowanym samodzielnie planować spacery, zgodnie z ich zainteresowaniami, możliwościami fizycznymi i percepcyjnymi. Zaprojektowanie i budowa takiego narzędzia, posiadającego przyjazny interfejs oraz atrakcyjnego wizualnie, z pewnością przysłuży się promocji treści, które mają wypełniać projektowany szlak.

Konieczne jest oczywiście sformułowanie odpowiedniego klucza, według którego dobierane będą obiekty w ramach szlaku. Mamy lokalizacje zawierające unikatowe, historyczne zbiory, miejsca związane z wielkimi uczonymi, obiekty pochodzące ze szczodrych darowizn, budynki wzniesione dla poprawy bytu studentów i naukowców wreszcie obiekty ciekawe ze względu na ich architektoniczny wystrój i związaną z nimi przeszłość. Dzięki tej różnorodności perspektyw możemy zobaczyć, jak mocno splata się ze sobą historia Uniwersytetu, Krakowa, Polski, nauki światowej i tej rodzimej. Uzmysławia też, ile niezwykłych historii, dotyczących wielu aspektów życia, wciąż pozostaje nieznanych.

Równie ważne jest zaprojektowanie odpowiednio wyrazistej i spójnej identyfikacji wizualnej. Zarówno przybysz spoza Krakowa, jak i mieszkaniec miasta nie powinni mieć problemów ze odnalezieniem obiektów przynależnych do „Gościńca Akademickiego”. Niezwykłe możliwości opowiedzenia każdemu o dziejach danego obiektu, bez konieczności wchodzenia do niego, dają dzisiaj rozwiązania rozszerzonej rzeczywistości (AR), uruchamiane np.: za pomocą określonych markerów czy lokalizacji. Dzięki nim każdy, korzystając jedynie ze swojego smartfona, ma możliwość wysłuchania czy zobaczenia prezentacji, zdjęć oraz filmów związanych z obiektem.

Dla UJ CM największe znaczenie ma wspominany już zespół klinik i zakładów przy ul. Kopernika – krakowska Via Medicorum – która sama w sobie stanowi unikatowe miejsce, wspólne dla historii medycyny, uniwersytetu i miasta.

Już w 1788 r. na terenie dawnego klasztoru karmelitów bosych (obecnie ul. Kopernika 19) rozpoczął działalność Szpital Jeneralny św. Łazarza – utworzony przez Szkołę Główną (Uniwersytet), będący kolejnym etapem rozwoju kliniki uniwersyteckiej. Od 1827 r. w dawnej loży masońskiej (ul. Kopernika 7) rozpoczęła działalność nowa klinika uniwersytecka. To miejsce przez wiele lat związane było z tak znaczącymi postaciami, jak Maciej Józef Brodowicz, Józef Dietl, Ludwik Bierkowski czy Jan Mikulicz-Radecki. W Katedrze Biochemii, mieszczącej się pod tym samym adresem, prowadził swoje słynne na cały świat badania nad chlorofilem Leon Marchlewski. Mieszcząca się również pod nr 7 Katedra Embriologii szczyci się nazwiskiem Emila Godlewskiego jr, który – oprócz pracy naukowej – ratował zdrowie Polaków po I wojnie światowej, prowadząc jedne z największych w dziejach polski akcji szczepiennych.

Po przeciwnej stronie ulicy, w budynku Theatrum Anatomicum (ul. Kopernika 12) Ludwik Teichmann prowadził uznane w świecie badania nad układem chłonnym, a Kazimierz Kostanecki tworzył jedną z najwszechstronniejszych szkół badawczych w obszarze nauk przyrodniczych. Budynek Kliniki Chorób Wewnętrznych (ul. Kopernika 15) związany jest z tak wybitnymi uczonymi jak Walery Jaworski, pionierm polskiej gastrologii czy Tadeusz Tempka, twórca polskiej hematologii. W sąsiednim gmachu pod nr 17 woje badania prowadził s Julian Aleksandrowicz – uczeń Tempki, hematolog, humanista i filozof medycyny.

I Klinika Chirurgii, czyli „Biała chirurgia” (ul. Kopernika 40) wybudowana została dzięki staraniom Ludwika Rydygiera, którego nazwisko utrwaliło się w światowej historii chirurgii przewodu pokarmowego. W tym samym budynku pracował także Maksymilian Rutkowski – twórca metod plastyki pęcherza, a także znakomity specjalista medycyny wojskowej działający w czasie I wojny światowej przy Legionach Polskich w ramach stworzonych przez siebie czołówek chirurgicznych.

Mieszcząca się po przeciwnej stronie ulicy II Klinika Chirurgii, czyli „Czerwona chirurgia” (ul. Kopernika 21) wzniesiona została dzięki inicjatywie Alfreda Obalińskiego, twórcy krakowskiego pogotowia ratunkowego (drugiego w Europie po wiedeńskim) i pioniera rentgenologii na ziemiach polskich. Pracował tam także Jan Glatzel słynący w całej Europie ze znamienitej techniki operacyjnej. Budynek Katedry Ginekologii i Położnictwa (ul. Kopernika 23) wybudowany w okresie międzywojennym dzięki staraniom Aleksandra Rosnera, stanowi świetny przykład sukcesów polskiej opieki zdrowotnej okresu II RP (kamień węgielny pod jej budowę kładł marsz. Józef Piłsudski). Podobnie chlubne świadectwo wystawia modernistyczny budynek Instytutu Pielęgniarstwa i Położnictwa (ul. Kopernika 25), miejsce, z którym związane są Służebnice Boże, Maria Epstein i Rozalia Celakówna oraz bł. Hanna Chrzanowska. Wreszcie budynek Instytutu Neurologii (ul. Botaniczna 3), wzniesiony staraniem „ojca” polskiej neurologii Jana Piltza, który wieńczy medyczną część ul. Kopernika.

„Gościniec Akademicki” z pewnością stanowi dla całego Uniwersytetu (w tym także dla UJ CM) szansę do prezentacji skarbów swojego dziedzictwa. Mamy szczerą nadzieję, że zostanie ona w pełni wyzyskana i zaprocentuje wzrostem świadomości o dokonaniach polskiej nauki, jej roli w świecie oraz wzmocni więzy Uniwersytetu z Krakowem.